ତ୍ରୟୋଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ: କ୍ଷେତ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ବିଭାଗ ଯୋଗ

ଭଗବଦ୍ ଗୀତାରେ ଅଠରଟି ଅଧ୍ୟାୟ ରହିଛି ଯାହାକୁ ତିନୋଟି ବିଭାଗରେ ସମନ୍ୱିତ କରାଯାଇ ପାରିବ । ପ୍ରଥମ ବିଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଗତ ପ୍ରଥମ ଛଅଗୋଟି ଅଧ୍ୟାୟ କର୍ମଯୋଗର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥାଏ । ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଭାଗର ଛଅଟି ଅଧ୍ୟାୟରେ ଭକ୍ତିର  ମହିମା ଏବଂ ଭକ୍ତିକୁ ପରିପୁଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ଭଗବାନଙ୍କ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ତୃତୀୟ ବିଭାଗର ଛଅଟି ଅଧ୍ୟାୟ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନର ଏହି ଅଧ୍ୟାୟଟି ତୃତୀୟ ବିଭାଗର ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ ଅଟେ । ଏଥିରେ ଦୁଇଟି ନୂତନ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି: କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ (କ୍ଷେତ୍ରର ଜ୍ଞାତା) । ଆମେ ସାଧଶରଣତଃ ଶରୀରକୁ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ କ୍ଷେତ୍ରର ଜ୍ଞାତା ଭାବରେ ଆତ୍ମାକୁ ଅଭିହିତ କରିଥାଉ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଏକ ସରଳୀକୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅଟେ, କାରଣ କ୍ଷେତ୍ରର ପରିସୀମା ଏହାଠାରୁ ବହୁତ ଅଧିକ । ମନ, ବୁଦ୍ଧି, ଅହଂକାର ଏବଂ ଆମ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱରେ ଥିବା ମାୟା ଶକ୍ତିର ଅନ୍ୟ ସବୁ ଅଂଶ ଏହାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ, କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ବା ଆତ୍ମା ବ୍ୟତୀତ ଆମ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ବିଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

ଯେପରି ଜଣେ କୃଷକ କ୍ଷେତରେ ବୀଜ ରୋପଣ କରି ସେଥିରୁ ଉତ୍ତମ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରେ, ସେହିପରି ଆମେ ଶରୀରର କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁ ଏବଂ କୁବିଚାର ତଥା କର୍ମ ରୋପଣ କରିଥାଉ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଜନ୍ମରେ ଭାଗ୍ୟ ରୂପରେ ତାହାର ଆମଦାନୀ କରିଥାଉ । ବୁଦ୍ଧଦେବ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ: “ଆମେ ଯାହା ବି ଅଟୁ ତାହା ଆମ ବିଚାରର ଫଳ ଅଟେ; ବିଚାର ଏହାର ମୂଳଦୁଆ ଏବଂ ବିଚାର ଦ୍ୱାରା ଏହା ଗଠିତ ।” ତେଣୁ ଆମେ ଯେପରି ବିଚାର ମନକୁ ଆଣିବା, ଆମେ ସେହିପରି ହୋଇଯିବା । ଆମେରିକାର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ, ରାଲ୍‌ଫ ୱାଲଡ଼ୋ ଇମରସନ୍‌, କହିଥିଲେ: “ସମସ୍ତ କର୍ମର ପୂର୍ବଜ ବିଚାର ଅଟେ ।” ସୁତରାଂ, ଆମର ଶରୀର ରୂପକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ଉପଯୁକ୍ତ ଚିନ୍ତନ ଏବଂ କର୍ମ ରୋପଣ କରିବାର କୌଶଳ ଶିକ୍ଷା କରିବା ଉଚିତ । ଏଥିପାଇଁ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ବୁଝିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଏହି ପାର୍ଥକ୍ୟ ବିଷୟରେ ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ବିଶ୍ଲେଷଣ କରିଛନ୍ତି । ସେ ମାୟିକ ପ୍ରକୃତିର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯାହାକୁ ନେଇ ଶରୀରର କ୍ଷେତ୍ର ଗଠିତ । କ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟରେ, ଆବେଗ, ମନୋଭାବ, ଅନୁଭବ ରୂପରେ ଜାତ ହେଉଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ସେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସେ ସତ୍‌କର୍ମ ଓ ସଦ୍‌ଗୁଣ, ଯାହା କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଶୁଦ୍ଧ କରେ ଏବଂ ଜ୍ଞାନର ଆଲୋକରେ ଏହାକୁ ଆଲୋକିତ କରେ, ସେହି ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଜ୍ଞାନ ଆମକୁ କ୍ଷେତ୍ରର ଜ୍ଞାତା ଆତ୍ମା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବାକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ତାପରେ ଏହି ଅଧ୍ୟାୟଟି ଭଗବାନଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଅଛି, ଯିଏ କି ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଜ୍ଞାତା ଅଟନ୍ତି । ଭଗବାନ ବିରୋଧୀ ଗୁଣର ଅଧିଷ୍ଠାନ ଅଟନ୍ତି; ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ଏକ ସମୟରେ ବିପରୀତ ଗୁଣ ଧାରଣ କରନ୍ତି । ସେ ଏହି ସୃଷ୍ଟିରେ ସର୍ବତ୍ର ବ୍ୟାପ୍ତ, ତଥାପି ସେ ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟରେ ନିବାସ କରନ୍ତି ।

ଆତ୍ମା, ପରମାତ୍ମା ଏବଂ ମାୟିକ ପ୍ରକୃତି ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ପରେ, ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜୀବର କର୍ମପାଇଁ ଦାୟୀ ଏବଂ କେଉଁଟି ବୃହତ୍ତର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସଂସାରର କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣ ପାଇଁ ଦାୟୀ, ସେ ବିଷୟରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଛନ୍ତି । ଯେଉଁମାନେ ଏହି ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିପାରନ୍ତି, ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣକୁ ସଠିକ୍ ନିରୂପଣ କରିପାରନ୍ତି, ସେମାନେ ବାସ୍ତବରେ ଦେଖନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନେ ହିଁ ଜ୍ଞାନରେ ସ୍ଥିତ ହୁଅନ୍ତି । ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ ପରମାତ୍ମାଙ୍କର ଉପସ୍ଥିତିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପାରନ୍ତି ଏବଂ ମନ ଦ୍ୱାରା ନିଜର ପତନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ଏବଂ ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ ଦେଖନ୍ତି ଯେ ସମାନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଆଧାର ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟିରେ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇଛି, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ବ୍ରହ୍ମାନୁଭୂତି ଲାଭ କରନ୍ତି ।