અધ્યાય ૧૩: ક્ષેત્ર ક્ષેત્રજ્ઞ વિભાગ યોગ

ભગવદ્દ ગીતામાં કુલ ૧૮ અધ્યાયો છે, જેનું સંપાદન ત્રણ વિભાગોમાં કરવામાં આવ્યું છે. પ્રથમ વિભાગના છ અધ્યાયોમાં કર્મયોગનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. દ્વિતીય વિભાગમાં ભક્તિનો મહિમા તથા ભક્તિની પુષ્ટિ અર્થે ભગવાનના ઐશ્વર્યનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તૃતીય વિભાગના છ અધ્યાયમાં તત્ત્વજ્ઞાન (જ્ઞાન, શાસ્ત્રોક્ત વ્યાખ્યાઓ તથા સિદ્ધાંતો)નું વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન થયું છે. આ અધ્યાય તૃતીય વિભાગના છ અધ્યાયોમાંથી પ્રથમ અધ્યાય છે અને તે બે વિભાવનાઓ—ક્ષેત્ર અને ક્ષેત્રજ્ઞ (ક્ષેત્રનો જાણકાર)ને પ્રસ્તુત કરે છે. આપણે ક્ષેત્રને શરીર અને ક્ષેત્રજ્ઞને તેમાં નિવાસ કરતો આત્મા માની લઈએ, પરંતુ આ અતિ સામાન્ય સમજૂતી છે કારણ કે, ક્ષેત્રનો અર્થ વાસ્તવમાં અધિક વ્યાપક છે—તેમાં મન, બુદ્ધિ, અને અહંકાર તથા સર્વ માયિક ઘટકો કે જેનાથી આપણા વ્યક્તિત્ત્વનું નિર્માણ થાય છે તે સર્વનો સમાવેશ થાય છે. આ વ્યાપક દૃષ્ટિએ શરીરનું ક્ષેત્ર આત્મા એટલે કે “ક્ષેત્રનો જ્ઞાતા”ને છોડીને આપણા વ્યક્તિત્ત્વના સર્વ પાસાંઓને આવરી લે છે.

જે પ્રકારે, એક ખેડૂત ખેતરમાં બીજનું વાવેતર કરે છે અને તેના પાકની લણણી કરે છે, તે પ્રમાણે, આપણે આપણા શરીરરૂપી ક્ષેત્રમાં શુભ તથા અશુભ વિચારો અને કર્મોનું વાવેતર કરીએ છીએ અને તેના પરિણામ સ્વરૂપ ભાગ્યની લણણી કરીએ છીએ. ગૌતમ બુદ્ધે કહ્યું છે: “આપણે જે કંઈ છીએ તે આપણે શું વિચાર્યું છે તેનું પરિણામ છે, તે આપણા વિચારો પર સ્થાપિત છે અને તે આપણા વિચારોથી જ રચિત છે.” તેથી, આપણે જે વિચારીએ છીએ તેવા આપણે બની જઈએ છીએ. અમેરિકાના મહાન વિચારક, રાલ્ફ વાલ્ડો એમર્સને કહ્યું છે: “વિચાર એ પ્રત્યેક કાર્યનો પૂર્વજ છે.” તેથી આપણે શરીરરૂપી ક્ષેત્રનું ઉચિત વિચારો તથા કર્મો દ્વારા સંવર્ધન કરવાની કળા શીખવી જોઈએ. આ માટે ક્ષેત્ર તથા ક્ષેત્રના જ્ઞાતા વચ્ચેની ભિન્નતાનું જ્ઞાન હોવું આવશ્યક છે. શ્રીકૃષ્ણ આ અધ્યાયમાં આ ભિન્નતા અંગે વિસ્તૃત વિશ્લેષણ કરે છે. તેઓ શરીરના ક્ષેત્રની સંરચના કરતી માયિક પ્રકૃતિનાં ઘટકોની ગણના કરે છે. તેઓ ભાવનાઓ, સંવેદનાઓ અને ઊર્મિઓના સ્વરૂપે ક્ષેત્રમાં ઉદ્ભવતા પરિવર્તનો અંગે વર્ણન કરે છે. તેઓ ક્ષેત્રને શુદ્ધ કરતા અને તેને જ્ઞાનના પ્રકાશથી પ્રકાશિત કરતા ગુણો અને વિશેષતાઓનો પણ ઉલ્લેખ કરે છે. આવું જ્ઞાન આપણને આત્મ-અનુભૂતિની પ્રાપ્તિમાં સહાયરૂપ થાય છે, જે ક્ષેત્રનો જ્ઞાતા છે. પશ્ચાત્ આ અધ્યાય ભગવાનનું વર્ણન કરે છે કે  જેઓ સર્વ જીવોનાં ક્ષેત્રોના પરમ જ્ઞાતા છે. તે પરમેશ્વર વિરોધાભાસી ગુણધર્મો ધારણ કરે છે અર્થાત્ એક જ સમયે વિરોધી ગુણો પ્રગટ કરે છે. આમ, તેઓ સૃષ્ટિમાં સર્વ-વ્યાપક પણ છે અને છતાં સર્વ જીવોના અંત:કરણમાં સ્થિત છે. આ પ્રમાણે, તેઓ સર્વ જીવોનાં પરમ-આત્મા છે.

આત્મા, પરમાત્મા અને માયિક પ્રકૃતિનું વર્ણન કર્યા પશ્ચાત્ શ્રીકૃષ્ણ જીવો દ્વારા થતાં કર્મો માટે કોણ ઉત્તરદાયી છે અને સંસારના વિશાળ ફલક ઉપર કાર્ય-કારણ માટે કોણ ઉત્તરદાયી છે તે અંગે સ્પષ્ટતા કરે છે. જે લોકોને આ ભિન્નતાનો બોધ છે અને કાર્યના કારણ અંગે સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરે છે, તેઓ વાસ્તવમાં જોઈ શકે છે અને તેઓ જ્ઞાનમાં સ્થિત હોય છે. તેઓ સર્વ જીવોમાં પ્રવર્તમાન પરમાત્માનું દર્શન કરે છે અને તેથી તેઓ મનથી કોઈની અવહેલના કરતા નથી. તેઓ વિવિધ જીવોને એક જ માયિક પ્રકૃતિમાં સ્થિત જોવે છે. જયારે તેઓ સમગ્ર અસ્તિત્વમાં એક-સમાન આધ્યાત્મિક મૂળાધારને વ્યાપ્ત જોવે છે ત્યારે તેઓ બ્રહ્મનો સાક્ષાત્કાર પ્રાપ્ત કરે છે.