અધ્યાય ૧૧: વિશ્વરૂપ દર્શન યોગ

આ પૂર્વના અધ્યાયમાં, શ્રીકૃષ્ણે અર્જુનની ભક્તિને પુષ્ટ કરવા તથા તેમાં અભિવૃદ્ધિ કરવાના ઉદ્દેશ્યથી તેમની દિવ્ય વિભૂતિનું વર્ણન કર્યું. અધ્યાયના અંતમાં, પોતાના અસીમ વિશ્વ રૂપની ઝાંખીનું સૂચન કરતાં કહ્યું કે સર્વ સૌંદર્ય, ઐશ્વર્ય તથા શક્તિ તેમનાં તેજના એક ચમકારામાંથી પ્રગટ થાય છે. આ અધ્યાયમાં, અર્જુન શ્રીકૃષ્ણનાં વિશ્વરૂપ અર્થાત્ ભગવાનના અનંત વિરાટ બ્રહ્માંડીય સ્વરૂપ કે જેમાં સર્વ બ્રહ્માંડો સમાવિષ્ટ છે, તેનું દર્શન કરવાની પ્રાર્થના કરે છે. શ્રીકૃષ્ણ તેના પર કૃપા કરીને તેને દિવ્ય દૃષ્ટિ પ્રદાન કરે છે. પશ્ચાત્ અર્જુન દેવોનાં પણ દેવ ભગવાનના શરીરમાં સૃષ્ટિની સંપૂર્ણતાના દર્શન કરે છે. તે ભગવાનના આ અદ્ભુત તથા અનંત સ્વરૂપમાં અગણિત મુખો, ચક્ષુઓ, ભુજાઓ, તથા ઉદરોનું દર્શન કરે છે. આ સ્વરૂપનો કોઈ પ્રારંભ નથી કે અંત નથી તથા તે સર્વ દિશાઓમાં અનંત રીતે પ્રસરેલું છે. તે સ્વરૂપનું તેજ આકાશમાં સહસ્ર સૂર્યો એકસાથે પ્રકાશી રહ્યા હોય તેનાથી પણ અધિક હતું. આ દર્શનથી અર્જુનના રૂંવાડા  ઊભા થઇ ગયા. તેણે જોયું કે ત્રણેય લોક ભગવાનના નિયમોના ભયથી કાંપી રહ્યા છે. તેણે જોયું કે સ્વર્ગીય દેવતાઓ તેમના શરણમાં  અને મહાન ઋષિ-મુનિઓ અનેક પવિત્ર મંત્રોચ્ચાર તથા પ્રાર્થનાઓ દ્વારા તેમની સ્તુતિ કરી રહ્યા છે. તેણે જોયું કે જેમ પતંગિયાં મૃત્યુને ભેટવા તીવ્ર ગતિથી અગ્નિમાં પડતાં હોય છે, તેમ ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો, તેમનાં સંબંધિત રાજાઓ સાથે તે ભયાનક સ્વરૂપનાં મુખમાં ધસી રહ્યા છે. પશ્ચાત્ અર્જુન સ્વીકાર કરે છે કે આ વિરાટ રૂપના દર્શનથી તેનું હૃદય ભયથી કાંપી રહ્યું છે અને તેણે તેના મનની શાંતિ ગુમાવી દીધી છે. ભયભીત થઈને તે આ વિસ્મયકારી ભગવાનનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણવા માંગે છે કે જે તેના ગુરુ અને મિત્ર જેવા પરિચિત શ્રીકૃષ્ણ સાથે કોઈ સામ્યતા ધરાવતું નથી. શ્રીકૃષ્ણ તેને પ્રત્યુત્તર આપતાં કહે છે કે કાળના સ્વરૂપમાં તેઓ ત્રણેય લોકના વિનાશક છે. તેમણે જણાવ્યું કે મહાન કૌરવ યોદ્ધાઓનો પહેલાંથી જ  તેમના દ્વારા સંહાર થઇ ચૂક્યો છે, તેથી વિજયની સુનિશ્ચિતતા સાથે અર્જુને ઊભા થઈને યુદ્ધ કરવું જોઈએ.

અર્જુન પ્રતિક્રિયા સ્વરૂપે અનંત શૌર્ય અને શક્તિ ધરાવતા ભગવાન તરીકે તેમની સ્તુતિ કરે છે તથા તેમને વારંવાર પ્રણામ કરે છે. તે તેમની દીર્ઘકાલીન મૈત્રી દરમ્યાન ભગવાનને કેવળ સામાન્ય મનુષ્ય સમજીને ક્યારેય પણ તેમનો કોઈ અપરાધ કર્યો હોય, તો ક્ષમા માંગે છે. તે કૃપા માટે પ્રાર્થના કરે છે તથા પુન: ભગવાનના મોહક સ્વરૂપના દર્શન કરાવવા માટે વિનંતીઓ કરે છે. શ્રીકૃષ્ણ તેની અભિલાષાનો સ્વીકાર કરે છે અને પ્રથમ તેમના ચતુર્ભુજ સ્વરૂપમાં પાછા ફરે છે, પશ્ચાત્ તેઓ તેમનું સૌમ્ય અને પ્રેમાળ દ્વિભુજ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. તેઓ અર્જુનને કહે છે કે અર્જુને જે સ્વરૂપનું દર્શન કર્યું તે જોવું કેટલું કઠિન છે. તેમના સાકાર સ્વરૂપનું દર્શન વેદોના અધ્યયનથી, તપશ્ચર્યાઓથી, દાન આપવાથી કે યજ્ઞો કરવાથી થતું નથી. અર્જુન સમક્ષ ઊભેલા, એવા તેમના અસલી સ્વરૂપને મનુષ્ય કેવળ વિશુદ્ધ ભક્તિ દ્વારા જાણી શકે છે અને તેમની સાથે તાદાત્મ્ય સાધી શકે છે.