ଅଷ୍ଟାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ: ମୋକ୍ଷ ସନ୍ୟାସ ଯୋଗ

ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାର ଏହି ଅନ୍ତିମ ଅଧ୍ୟାୟଟି ଅନ୍ୟ ସବୁ ଅଧ୍ୟାୟଠାରୁ ଦୀର୍ଘତମ ଅଟେ ଏବଂ ଏଥିରେ ଅନେକ ବିଷୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ବହୁ ପ୍ରଚଳିତ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ସନ୍ୟାସ (କର୍ମ ତ୍ୟାଗ)ଏବଂ ତ୍ୟାଗ (କାମନା ତ୍ୟାଗ)ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରଶ୍ନ କରି ଅର୍ଜୁନ ତ୍ୟାଗ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ପ୍ରାରମ୍ଭ କରିଛନ୍ତି । ଉଭୟ ଶବ୍ଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ମୂଳ ଶବ୍ଦ “ପରିତ୍ୟାଗ”ରୁ ହୋଇଛି । ଜଣେ ସନ୍ୟାସୀ ଗୃହସ୍ଥ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ ନ କରି ନିଜକୁ ସଂସାରଠାରୁ ଦୂରେଇ ନେଇ ସାଧନାରେ ଲିପ୍ତ ରୁହନ୍ତି । ଜଣେ ତ୍ୟାଗୀ କର୍ମ କରିଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ତାର ଫଳ ଭୋଗ କରିବାର ସ୍ୱାର୍ଥପର ମନୋଭାବ ତ୍ୟାଗ କରିଥାନ୍ତି । (ଏହା ଗୀତା ଅନୁଯାୟୀ ତ୍ୟାଗ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଅଟେ) । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଏହି ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରକାରର ତ୍ୟାଗକୁ ଅନୁମୋଦନ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ ଯଜ୍ଞ, ଦାନ, ତପ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମକୁ ତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ, କାରଣ ଏହା ବିଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧ କରିଥାଏ । ବରଂ କୌଣସି ପ୍ରତିଫଳର ଆଶା ନ ରଖି ସେହି ସବୁ କର୍ମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମ୍ପାଦନ କରିବା ଉଚିତ କାରଣ ତାହା କରଣୀୟ ।

ତାପରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କର୍ମକୁ ପ୍ରେରିତ କରୁଥିବା ତିନୋଟି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, କର୍ମର ତିନୋଟି ଉପାଦାନ ଏବଂ କର୍ମଫଳ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ପାଞ୍ଚଟି ପ୍ରକ୍ରିୟାର   ବିସ୍ତୃତ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିଛନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକର ବର୍ଣ୍ଣନା ସେ ତିନି ଗୁଣର ଅଧାରରେ କରିଛନ୍ତି । ସେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଛନ୍ତି ଯେ ସ୍ୱଳ୍ପ ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜକୁ ତାଙ୍କ କର୍ମର ଏକମାତ୍ର କାରଣ ମନେ କରିଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଶୁଦ୍ଧ ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀମାନେ ନିଜକୁ ତାଙ୍କ କର୍ମର କର୍ତ୍ତା କିମ୍ବା ଭୋକ୍ତା ମନେ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଫଳାସକ୍ତି ରହିତ ହୋଇଥିବା କାରଣରୁ ସେମାନେ କର୍ମ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ତାପରେ ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ପ୍ରବୃତ୍ତି ଏବଂ କର୍ମ କାହିଁକି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ମାୟାର ତିନି ଗୁଣ ଅନୁସାରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଜ୍ଞାନ, କର୍ମ ଏବଂ କର୍ତ୍ତାମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ତାପରେ ବୁଦ୍ଧି, ସଂକଳ୍ପ ଏବଂ ସୁଖର ମଧ୍ୟ ଏତାଦୃଶ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଇଛି । ଏହି ଅଧ୍ୟାୟଟି ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଜୀବନରେ ସିଦ୍ଧିଲାଭ କରି ବ୍ରହ୍ମାନୁଭୂତିରେ ସ୍ଥିତ ମହାତ୍ମାମାନଙ୍କର ଏକ ପ୍ରତିଛବି ଅଙ୍କନ । ଏହା ପୁଣି କହିଛି ଯେ ସେହି ସିଦ୍ଧ ଯୋଗୀମାନେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ଅନୁଭୂତିର ପୂର୍ଣ୍ଣତା ପାଇଁ ଭକ୍ତି ଆଚରଣ କରିଥାନ୍ତି । ସୁତରାଂ, କେବଳ ପ୍ରେମମୟୀ ଭକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ର୍ହି ପରମ ପୁରୁଷ ଭଗବାନଙ୍କର ରହସ୍ୟ ଜାଣିହେବ ।

ତାପରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ମନେ ପକାଇ ଦେଉଛନ୍ତି ଯେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଭଗବାନ ପରମାତ୍ମା ରୂପରେ ନିବାସ କରନ୍ତି ଏବଂ କର୍ମ ଅନୁସାରେ ସଂସାର ଚକ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କର ଭ୍ରମଣକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରିଥାନ୍ତି । ତାଙ୍କର ସ୍ମରଣ କରି ଆମେ ଯଦି ନିଜର ସମସ୍ତ କର୍ମ ତାଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିବା, ତାଙ୍କର ଶରଣାଗତ ହେବା ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଆମର ଚରମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ମନେ କରିବା, ତାହେଲେ ତାଙ୍କ କୃପାରୁ ଆମେ ସମସ୍ତ ବାଧାବିଘ୍ନ ଅତିକ୍ରମ କରିପାରିବା । କିନ୍ତୁ ଯଦି ଆମେ ଅହଂକାରଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଆମ ମନ ମୁତାବକ କର୍ମ କରିବା, ତେବେ ଆମେ ସଫଳତା ପ୍ରାପ୍ତ କରିବା ନାହିଁ । ସର୍ବଶେଷରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ଯେ ସମସ୍ତ ଧର୍ମ-କର୍ମ ତ୍ୟାଗ କରି କେବଳ ଭଗବାନଙ୍କର ଶରଣାଗତ ହେବା, ଜ୍ଞାନର ଗୁଢ଼ତମ ରହସ୍ୟ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ ସଂଯମୀ କିମ୍ବା ଭକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ଏହି ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ  କାରଣ ସେମାନେ ଏହାର ଭୁଲ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବେ ଏବଂ ଦାୟୀତ୍ୱହୀନ ଭାବରେ କର୍ମ ତ୍ୟାଗ କରି ଏହାର ଅପବ୍ୟବହାର କରିବେ । ଅଥଚ ଯଦି ଆମେ ଏହି ଗୁପ୍ତ ଜ୍ଞାନକୁ ଅଧିକାରୀ ଜୀବକୁ ପ୍ରଦାନ କରିବା, ତେବେ ତାହା ଭକ୍ତିର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ନିଦର୍ଶନ ହେବ, ଯାହା ଭଗବାନଙ୍କର  ଅତି ପ୍ରିୟ ଅଟେ ।

ତାପରେ ଅର୍ଜୁନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜଣାଇଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କର ଭ୍ରମ ଦୂର ହୋଇଛି ଏବଂ ସେ ତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛନ୍ତି ।  ଶେଷରେ ସଞ୍ଜୟ, ଯିଏ ରାଜା ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଏହି ବାର୍ତ୍ତାଳାପର ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଥିଲେ, ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ ଏହି ଦିବ୍ୟ ବାର୍ତ୍ତାଳାପ ଶୁଣି ସେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତ ଏବଂ ସ୍ତମ୍ଭିଭୂତ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ସେହି ପବିତ୍ର କଥୋପକଥନ ଏବଂ ବିଶ୍ୱରୂପକୁ ମନେ ପକାଇ, ରୋମାଞ୍ଚରେ ତାଙ୍କ ଲୋମମୂଳ ଟାଙ୍କୁରି ଉଠୁଛି । ସେ ଦୃଢ଼ତାର ସହ ଘୋଷଣା କରିଛନ୍ତି ଯେ ଭଗବାନ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଭକ୍ତଙ୍କର ସର୍ବଦା ଜୟ ହେବା ସହିତ ସତ୍ୟ, ମହନୀୟତା ଏବଂ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟର ମଧ୍ୟ ଜୟ ହେବ କାରଣ ଶାଶ୍ୱତ ସତ୍ୟର ଆଲୋକ ଦ୍ୱାରା ଅସତ୍ୟର ଅନ୍ଧକାର ସର୍ବଦା ପରାଭୂତ ହୋଇଥାଏ ।